سررسید و تقویم در ایران از ورود اسلام تا قرن نهم هجری قمری
۱. سررسید و تقویم یزدگردی و نخستین کاربردهای گاه‌شماری هجری قمری در ایران
۲. سررسید و تقویم مجوسی
۳. سررسید و تقویم خراجی
سررسید و تقویم یزدگردی و نخستین کاربردهای گاه‌شماری هجری قمری در ایران
سررسید و تقویم یزدگردی، در کلیترین تعریف عملاً ادامه همان سررسید های دوره ساسانی است که زردشتیان، پس از ورود اسلام به ایران، ابداع کردند. مبدأ این سررسیدها سال ۶۳۲ میلادی/ ۱۱ هجری قمری، هنگام به تخت نشستن یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی، بود. استفاده از این سررسیدها ، با تغییراتی، هنوز هم در میان زردشتیان ادامه دارد سررسید و تقویم یزدگردی، در اصل ادامه سررسیدهای خراجی دوره ساسانی است که در۴۶۱ میلادی (همزمان با اجرای کبیسه مضاعف) به وجود آمد. در این سررسیدها ، سال از دوازده ماه سی روزه و پنج روز اندرگاه تشکیل شده و این پنج روز، بر اساس تصحیحی که بر سررسیدهای وهیژکی صورت گرفته، در پایان آبان قرار داشته است اما به علت انقراض سلسله ساسانی، کبیسه‌های یک ماهه هرگز در این سررسیدها اعمال نشد. قدیمترین سند تاریخدار متعلق به این سررسیدها کتیبه‌مزاری به تاریخ سال ۶ یزدگردی/ ۶۳۷ میلادی است . اشاره‌هایی که در برخی آثار منجمان اسلامی به سررسیدهای فُرس و فارسی وجود دارد، معطوف به همین تقویم ها است.
یکی از مهمترین ویژگیهای سررسید یزدگردی، نقش آن درحد فاصل زمان انقراض سلسله ساسانی و استقرار اسلام در ایران است. در نخستین اسناد تاریخدار ایران بعد از اسلام، عموماً این سررسید به کار رفته است. مهمترین این اسناد، مجموعه سکه‌های عرب ـ ساسانی است که پس از ورود اسلام، در نقاط گوناگون ایران ضرب شده‌اند. نخستین نمونه‌های موجود این سکه‌ها در سال ۲۰ یزدگردی۳۱/ هجری قمری در مرو و سیستان ضرب شده است . همچنین، نمونه‌هایی از این سکه‌ها متعلق به سال ۶۰ یزدگردی/ ۷۲ هجری قمری است که در دارابگرد (نزدیک داراب فعلی) ضرب شده است اما تقریباً از سال سی‌ام یزدگردی، نمونه سکه‌هایی در ایران به دست آمده که با سررسید و تقویم هجری قمری ضرب شده است، از جمله سکه‌هایی با تاریخ ۴۱ هجری قمری که در دارابگرد و زرنج ضرب شده‌اند.
تقریباً در قرن اول هجری، سررسید یزدگردی و سررسید هجری قمری در کنار هم در ایران استفاده می‌شد. از این زمان به بعد نیز سررسید یزدگردی با کاربرد کمتر بر دیگر اسناد تاریخدار، از جمله کتیبه‌های متعدد دو زبانه و همچنین نوشته‌های بعضی تاریخ‌نگاران اسلامی دیده می‌شود. از جمله مهمترین کتیبه‌های دو زبانه‌ای که با سررسید یزدگردی هم تاریخگذاری شده، کتیبه گنبد قابوس (گنبد کاووس) با تاریخ ۳۹۷ هجری است که در آن از ۳۷۷ یزدگردی با عنوان شمسی یاد شده است . بنا به رأی برخی محققان، در قرن چهارم یزدگردی (۳۷۵ یزدگردی/ ۱۰۰۶میلادی)، کبیسه‌ای چند ماهه در این سررسید اِعمال شده اما بررسی اسناد تاریخدار دو زبانه‌ای که پس از آن نگارش یافته، اعمال چنین کبیسه‌ای را تأیید نمی‌کند بنا به گزارش کوشیاربن لبان که این نوشته او با تفسیری نادرست به منبع اصلی اعمال کبیسه مذکور تبدیل‌شدــ دراین سال پنج روز اندرگاه در گاه‌شماری یزدگردی، از پایان آبان به پایان اسفند منتقل شد. به‌رغم آنکه همه مردم در آن زمان از این‌تغییر استقبال نکردند، امروزه محل قرار گرفتن اندرگاه بر مبنای تغییر فوق است . با این جابجایی، درباره موضع اندرگاه رویکرد دوگانه‌ای در میان زردشتیان و بعضی نویسندگان اسلامی پدید آمد. در حالی که عده‌ای همچنان این روزها را در پایان آبان قرار می‌دادند، عده‌ای دیگر جایگاه آن را در موضع جدید و در پایان اسفند می‌دانستند کوشیاربن لبان نیز موضع پنجه را در پایان اسفند دانسته است.
امروزه، زردشتیان ایران و هند سررسید و تقویم یزدگردی را به کار می‌برند، اما سررسید مورد استفاده آنان با ارکان سررسید قدیمی یزدگردی تفاوتهای اساسی دارد. این تفاوتها، در حدود ۳۵۰ سال پیش، باعث بروز اختلاف میان تقویم یزدگردی مورد استفاده زردشتیان ایران با زردشتیان هند شد. این اختلاف در ۱۰۰۵ یزدگردی/ ۱۶۳۵ میلادی، با توجه یکی از موبدان زردشتی مقیم ایران به اختلاف یک ماهه بین سررسید یزدگردی زردشتیان ایران با زردشتیان هند بروز کرد و علت آن کبیسه یک‌ماهه‌ای بود که در قرن یازدهم یا دوازدهم میلادی، در گاه‌شماری یزدگردی در هند اعمال شده بود.
بحثهای بسیاری بین این دو گروه در تأیید یا رد کبیسه اعمال شده صورت گرفت و در نهایت، گروهی که وجود کبیسه در سررسید یزدگردی را رد می‌کردند، خود را «قدیمی» نامیدند و از سررسید بدون کبیسه استفاده کردند و عده‌ای که اعمال کبیسه را منافی اعمال مذهبی خویش نمی‌دانستند و از اجرای‌آن حمایت می‌کردند، خود را «شاهنشاهی» نامیدند و از سررسید کبیسه شده استفاده کردند . این اختلاف یک‌ماهه در بسیاری از اسناد تاریخدار متعلق به گاه‌شماری یزدگردی پس از این زمان انعکاس یافته است
بررسی تقویمهایی که زردشتیان ایران طی چند دهه گذشته هر ساله منتشر می‌کنند، نشان می‌دهد سررسید یزدگردی معاصر زردشتی از نظر طول سال و آرایه کبیسه‌ها کاملاً از سررسید هجری شمسی پیروی می‌کند. چون در تقویم یزدگردی روز سی‌ویکم ماه وجود ندارد، طی شش‌ماه نخست هر سال، هر ماهه بین آغاز ماه جدید شمسی و ماه یزدگردی معاصر زردشتی یک روز اختلاف افزوده می‌شود. این اختلاف تنها در پایان سال هجری شمسی و با تطبیق پنج روز اندرگاه با پنج روز انتهایی سال شمسی رفع می‌گردد برای‌اعمال کبیسه نیز، بر اساس آرایه‌های کبیسه‌گیری گاه‌شماری هجری شمسی، در سالهای کبیسه روز ششمی، به نام «اورداد»، به روزهای اندرگاه اضافه می‌شود . نام این روز ششم در متون متقدم زردشتی و آثار متعلق به سررسید یزدگردی هیچ سابقه‌ای ندارد .
سررسید و تقویم مجوسی
پس از کشته شدن یزدگرد سوم و انقراض سلسله ساسانی، رویکردهای گوناگونی در به‌کارگیری انواع سررسید و تقویم در ایران به وجود آمد. در حالی که در بعضی نقاط سررسید هجری قمری برای نخستین بار با ضرب سکه‌های عرب ـ ساسانی متداول شده بود، دسته‌ای از ایرانیان همچنان تقویم خود را با مبدأ به سلطنت رسیدن یزدگرد سوم به کار می‌بردند . دسته‌ای دیگر از ایرانیان سررسید خود را با مبدأ درگذشت این پادشاه (سال ۱۱ یزدگردی/ ۶۳۲ میلادی) شمارش کردند. این سررسید که مبدأ آن مفروضاً زمان جلوس شاه جدید ساسانی بر تخت سلطنت بوده است، در متون متعدد، سررسید مجوسی یا فارسیه خوانده شده است. نخستین بار ابوحنیفه دینوری به تاریخ مرگ یزدگرد سوم به عنوان مبدأ سررسید و تقویم اشاره کرده است.
بر اساس نوشته‌های حسن بن محمد قمی و ابوریحان بیرونی تنها تفاوت این تقویم با تقویم یزدگردی در بیست سال فاصله مبدأ آنهاست کهنترین سندی که تاریخ سررسید مجوسی دارد، سکه‌ای است که در دارابگرد (در سال ۲۶ مجوسی/ ۵۸ هجری قمری) ضرب شده است . بر اساس مهمترین اسنادی که تاریخ سررسید مجوسی بر خود دارند، این تقویم تا سالهای پایانی قرن دوم هجری در میان اسپهبدان طبرستان رایج بوده‌است. آخرین سکه‌های اسپهبدان که با سررسید مجوسی ضرب‌شده، متعلق به سال ۱۶۱ مجوسی/ ۱۹۷ هجری است . به نوشته حسن‌بن محمدقمی ، این سررسید در قرن اول هجری در قم نیز کاربرد داشته است و به نوشته ابوریحان بیرونی مجوس خراسان و فارس و ماوراءالنهر این گاه‌شماری را با اختلاف زمانی پنج روز در موضع اندرگاه، به کار می‌بردند
سررسید و تقویم خراجی
اساس سررسید و تقویم که از اواسط قرن چهارم هجری قمری به بعد و با عنوان سررسید و تقویم خراجی در ایران رواج یافت، بر تصحیحی بود که در قرن سوم هجری، بر اساس فرمانهای متوکل، و معتضد در سررسید صورت گرفت و منجر به ابداع نوعی سررسید شمسی شد . این تصحیح خود بر اساس ابداعی صورت گرفت که در اواخر دوره ساسانی، سررسید خراجی دوره ساسانی را پدید آورد. مبدأ سررسید خراجی، سال بیست و یکم پادشاهی خسرو پرویز بوده است سنجر کمالی بین‌التاریخین این سررسید را با چند تقویم و سررسید مشهور دیگر ارائه کرده است. با تطبیق بین‌التاریخین ذکر شده با مبدأ سررسید میلادی، روز ۱۹ مارس سال ۶۱۱ میلادی، مقارن زمان اعتدال بهاری، به عنوان مبدأ این سررسید به دست می‌آید. با در نظر گرفتن رواج سررسید هجری قمری در ایران از قرن اول هجری و با در نظر گرفتن اینکه سررسید و تقویم یزدگردی نیز در این زمان کمابیش و بویژه هنگام ابداع سررسید خراجی، در میان زردشتیان ایران، متداول بود، رواج همزمان این سه گونه سررسید در ایران روشن می‌شود، که البته این موضوع با توجه به اسناد گوناگون تأیید شده است. تاریخگذاری اسناد گوناگون با هر یک از این سررسید، که گاهی برخی از ارکانشان ذکر نشده‌اند، موجب سر در گمی و اشتباه در شناسایی آنها شده است.
در سررسید خراجی، نام ماههای سال و نام روزهای ماه، همانند سررسید یزدگردی، همان نامهای زردشتی است و کبیسه این سررسید نیز تا پیش از ابداع سررسید جلالی ، هر چهار سال یک بار و با افزودن یک روز به پایان روزهای اندرگاه در پایان آبان بوده است. اما پس از رواج سررسید جلالی، آرایه کبیسه‌های سررسید خراجی از سررسید جلالی پیروی می‌کرد و یک روز به پایان ماه دوازدهم (اسفند) افزوده می‌شد
مهمترین اسناد درباره سررسید خراجی، تاریخهای دوگانه در آثار چند تن از نویسندگان دوره اسلامی است در این آثار تاریخهای سررسید خراجی در کنار سررسید هجری قمری ذکر شده است. ترتیبی که افضل‌الدین کرمانی برای روزها در سررسید خراجی ذکر کرده، در بعضی جاها نشان از به کار بردن نام روزهای ماه دارد، در حالی که در جاهای دیگر ، روش عددشماری روزهای ماه را به کار برده است. در آثار متعددی که افضل‌الدین کرمانی تألیف کرده نیز از این سررسید استفاده شده است. ب
با توجه به تفاوت طول سالها در دو سررسید هجری قمری و خراجی ــ که ناشی از تعیین دو تعریف متفاوت از طول‌سال به عنوان رکن سررسید در هر یک از این سررسیدها بوده است ــ اختلاف بین دو سررسید، که در ابتدا به علت تفاوت دو مبدأ به وجود آمده است (مبدأ تقویم خراجی یازده سال پیش از مبدأ تقویم هجری قمری قرار دارد)، در طول زمان، تا قرن چهارم هجری، به صفر رسید و در ۳۵۱ هجری، هر دو تقویم در سال یکسان بودند اختلاف بین سال شماری در این سررسید از این پس، دوباره پدید آمد و باعث جلو افتادن سررسید هجری قمری از سررسید خراجی در سال شماری شد. این اختلاف در هنگام تألیف زیج اشرفی ده سال بود